Onzekere zaken

Ik ben altijd onzeker geweest over mijn werk. Of ik het wel kon, of ik er wel van zou kunnen leven, of ik er op de lange termijn wel de hypotheek en mijn pensioen van zou kunnen betalen. Ik zag dat altijd als een gebrek van mijn kant. Te weinig moed, te weinig ambitie of draagkracht. Deze dinsdagochtend 17 augustus 2021, goed en wel in mijn 68e levensjaar, drong het in een terloopse ochtendgedachte tot me door hoe onveilig ik me altijd heb gevoeld. En hoe structureel die onveiligheid is ingeweven in onze maatschappelijke structuren. Want de onverbiddelijke eis is, dat ik in mijn eentje voor mezelf kan zorgen en als ik een echte vent ben ook voor mijn vrouw en kinderen.

In de ogen van de wereld is mij dat ook redelijk gelukt. Zelf heb ik dat succes nooit zo beleefd. Als een verwonderd kind heb ik dat allemaal zo goed en kwaad als dat kon wel gedaan, maar eigenlijk was ik enkel bezig te begrijpen hoe dit allemaal in elkaar zat.

Er schijnen goede mensen te zijn en slechte mensen. Goede mensen zijn populair, rijk, knap en zelfverzekerd. Als kind zag ik die elite komen aanrijden in onze straat om hun glimmende auto voor het hotel naast ons te parkeren. Daar gingen zij daar lachend naar binnen om zich daar zorgeloos te laten bedienen met allerlei onbetaalbaar eten. Ik wist enkel dat dat geld kostte dat wij gewone mensen niet hadden. Zo zijn er volgens deze opvatting ook slechte mensen. Daar las of hoorde ik enkel over via de media. Ik herinner me de verontwaardiging en vastberadenheid in de krant als af en toe bleek hoe de onderwereld probeerde te infiltreren in de bovenwereld. Goed en kwaad waren de maatstaven waarmee mijn wereld was gedefinieerd. De politie met zijn sterke arm was onze vriend en als er iets scheef ging sprak de rechter gelukkig recht.

Dus toen ik eindelijk als net volwassen jongeman ook mee ging doen in de maatschappij, leek het me vooral belangrijk om de slechteriken te vinden die de rottigheid in onze maatschappij brachten. Begrijpen hoe de vork in de steel zit, is altijd de drijvende kracht geweest in alles wat ik deed. Zodoende heb ik voor vrijwel elke vorm van maatschappelijke organisatie gewerkt die je maar kunt bedenken. Overheid, business en non-profit. Waar zitten die slechte mensen dan? Lang verhaal kort: Echte kwaadwilligen heb ik niet gevonden. Ik ontmoette veel angst- en status gedreven gedrag, kortzichtigheid of een krampachtig vasthouden aan wat men deed of had. Ik ontdekte dat vrijwel iedereen het goed bedoeld, maar wel vanuit een eigen begrip van wat goed is.

En ik ontdekte iets anders: Het bleek geleidelijk dat geld vrijwel alles ingewikkelder maakte. Zodra er geld in het spel kwam, verdrong dat een heldere afweging van prioriteiten. Dan werden gezonde ideeën en voorstellen opzij geschoven met argumenten als: ´de schoorsteen moet roken´. Er moet onder de streep wel verdiend worden, zei de zakenman en bij de overheid werd elke vernieuwing de das omgedaan met een ´daar is geen geld voor´. Dat was erg verwarrend, want ´money makes the world go round´ toch? Wat zag ik niet?

Ondanks deze signalen duurde het erg lang voor ik me er toe bracht met economie bezig te houden. Economie klonk saai, abstract en vol onbegrijpelijke getallen. Ik kon me er niets concreets bij voorstellen. Volgens het nieuws draait de economie goed of slecht, hij kan zelfs oververhit raken. Het lijkt de motor van onze maatschappij te zijn en hij draait op geld. Als het goed gaat met de economie krijgen we allemaal kansen om mee te profiteren. Zoiets.

Pas toen ik in mijn favoriete vreemdewoordenboekje de oorsprong van het woord economie opzocht veranderde dat beeld. Ik citeer uit het Prisma handwoordenboek van A. Kolsteren uit 1975: economie´ [G oikonomia = huishouding, van oikos = huis en nemoo = verdelen, bezitten, besturen; zie astronomie] huishoudkunde, staat- of landhuishoudkunde, (wetenschap van het beheer van bronnen, bedrijvigheid en uitgaven en dergelijke van een gemeenschap; leer van het verband tussen werkzaamheid en welvaart van de maatschappij; doelmatige inrichting); spaarzaamheid, zuinigheid.

Dat was een heel andere definitie, veel herkenbaarder en dichter bij mijn beleving van de werkelijkheid. Economie betekent gewoon het bestieren van een huishouden! Op elke denkbare schaal van de gemeenschap van wie dat huishouden is. Zo heb ik nu een tweepersoons huishouden. En de economie van Nederland = het huishouden van Nederland! Niets meer en niets minder.
Dat inzicht was zeer verhelderend. Opeens kon ik zin en onzin onderscheiden in allerlei opmerkingen over De Economie. En man, wat een gebakken lucht is dat! Een soort kleren van de keizer klucht.
En precies zoals in dat sprookje, gaat het hele volk daarin mee, want het zijn wel de machthebbers en de hoogwaardigheidsbekleders die deze sprookjes in de wereld brengen. Ik vermoed omdat zij het zelf ook geloven. Het staat inmiddels wel vast dat ´de economische wetenschap´ een moeras is van tegengestelde overtuigingen, maar dat blijkt de status van de geldprofeten niet aan te tasten.

Want elk mens in mijn wereld weet dat er met geld van alles mogelijk is en zonder geld veel minder. Dus mijn nieuwsgierigheid richtte zich vervolgens op geld. Op de geschiedenis en oorsprong van ons geldsysteem. Dat is een fascinerende ontdekkingsreis, waarin gelukkig anderen mij zijn voorgegaan. Het blijkt dus dat de geldwereld de grootste privé onderneming ter wereld is. Eén die daarvoor ook nog eens in elk ontwikkeld land een monopolie heeft. Wàt!? Ik was en ben daarover verbijsterd. Het is echt ´hidden in plain sight´. Vrijwel niemand weet het en zelfs als men het weet wordt het straal genegeerd. Ik ken inmiddels gelukkig flink wat mensen die inzetten op een alternatief geldsysteem. Maar bitcoin is een bedenkelijk voorbeeld van dat hoe dat kan verlopen. Zelf vermoed ik inmiddels dat het probleem meer ligt in het simpele gegeven dat we elkaar voortdurend afrekenen. Dat heeft een ontluisterend verdeel- en heerseffect dat men zelfs bij heel kleine kinderen al kan aantonen. [bron via stef?] Dat is natuurlijk een behoorlijk probleem. Technisch is het perfect mogelijk om onze wereldproblemen op te lossen. Kennis en mogelijkheden in overvloed. ´Economisch´ is het echter onverantwoord. Wat klopt hier niet? In plaats van vrijheid te genereren, wat het altijd belooft, blijkt in de praktijk het omgekeerde het geval. Het beknot reële mogelijkheden en gaat ten koste van onze vrijheid om te doen wat echt nodig is. Een bizar dilemma. Geld lijkt ons gevangen te houden in onzekerheid.

Dat brengt me terug naar mijn eigen onzekerheid en onveiligheid, die ik altijd heb gezien als een persoonlijk falen. Ooit heb ik al eerder elders met verbazing geconstateerd dat sommig individuele problemen helemaal niet zo persoonlijk zijn als dat men ze beleeft. Goed of slecht slapen bijvoorbeeld. Sommige mensen zijn gezegend met een onaantastbare nachtrust, sommige mensen kunnen toe met weinig slaap. Dat schijnen genetische kadootjes te zijn, waar een mens niets aan kan doen. Maar inmiddels wordt ook onderkent dat de algemene kwaliteit van onze nachtrust vooral wordt bepaald door ons stressniveau. Terwijl een goede nachtrust de grootste factor is voor direct welzijn (Even tussendoor: Ik heb dit alles uit {populair} wetenschappelijke bronnen. Ik verzin zelf niks.)
En de druk die de ´Economie´ op ons legt is niet gering. Prestatiedwang en mogelijk inkomensverlies bij gebrek aan volgehouden inspanning zijn een paar van die dreigingen die ons collectief in een bepaald gareel houden. Met als norm (in mijn jeugd) dat een gezonde man kan werken van zijn 15e tot aan het pensioen op zijn 65e ongeveer een halve eeuw productief kon zijn. Werken van je . Reken uit je winst. Hoewel, mijn winst?

Inmiddels weet ik dat het grootste deel van mijn inkomsten voor de bankiers was. Vooral via de hypotheek die het mogelijk maakt dat je een eigen dak boven je hoofd hebt. Een hypotheek is echt een gouden kooi. Samen met de vaste baan zit daarmee een groot deel van de bevolking in een stramien van elke weekdag werken en dan even een paar weken niet. In de vakantie en weekenden dien je te consumeren om zodoende weer optimaal te kunnen produceren. Het leven is daarmee vereenvoudigd tot een simpel commercieel patroon van geldcirculatie, waarin een mens is gereduceerd tot een human resource. Dat voelt niet goed. Is dat nou echt de oorspronkelijke bedoeling van onze staatshuishouding? Mijn eigen huishouding is er toch ook niet om mij aan het werk te houden? Daar is het gelukkig precies andersom! Ergens klopt er iets niet…

Ik wist en weet nog steeds niet wat ik op mijn eentje aanmoet met deze afwijkende bevindingen.
De meeste mensen lijken redelijk tevreden en gelukkig met hun opgehokte situatie. Maar dat zegt natuurlijk weinig. Wat dat betreft zijn we net zo gedomesticeerd als onze huisdieren. Dus bij gebrek aan alternatieven doe ik gewoon een beetje mee met de rest. Ik heb er voor gekozen om precies genoeg geld te hebben, niet meer en niet minder. Dat is wonderlijk wel gelukt. (Hoe precies is een ander verhaal waarin ikzelf weer niet de held ben.)

Mijn uiteindelijke werk als ´graphic facilitator´ was het creëren van duidelijkheid. In het licht van wat ik hierboven beschreef, is het niet verwonderlijk dat de vraag daarnaar enorm is. Met (be)tekenen worden de dingen in hun samenhang uitgebeeld en ontstaat er inzicht naast begrip. We weten inmiddels dat kijken ergens anders in het brein gebeurt dan (be)denken. Doe je beide tegelijk dan benut je letterlijk meer van je hersencapaciteit. Dus ik creëerde onbewust echt toegevoegde waarde met mijn tekeningen en nieuwsgierigheid. Want (durven) vragen is nog zo´n onderschat gereedschap. Op die manier was ik achteraf een pionier. Innovatie heet dat nu. Toen was het enkel het beste maken van mijn typische talenten. Mijn werk bracht me steeds verder en hoger in allerlei organisaties. Op de top van mijn carrière werkte ik als éénpitter onder andere voor grote multinationals.

Zo werd ik kind aan huis in één van de grootste Nederlandse familiebedrijven. Klinkt dat niet mooi. En zo voelde het ook. Als er iets in de organisatie verhelderd moest worden was ik de persoon die ze erbij wilden. Uiteindelijk kwam ik zelfs direct met één van de eigenaren te werken. Dit zijn zeer welgestelde mensen die in miljoenen denken. Op dit chique niveau vergat ik helemaal me tijdig strak zakelijk op te stellen. Daardoor belandde ik pas na voltooiing van de opdracht in een rechtstreekse onderhandeling over mijn waarde terecht met deze opdrachtgever. Omdat ik aannam dat ik eindelijk de taal van deze rashandelaars sprak, verheugde ik me daar wel op. Want zijn dit de mensen die overal winst van kunnen maken. Maar blijkbaar had ik toch een verkeerde toon aangeslagen. Mijn rekening werd na mijn eerste zakelijke weerwoord prompt betaald en ik vernam verder niets meer. Pas maanden later ontdekte ik dat vrijwel alle belangrijke contacten uit mijn netwerk te horen hadden gekregen dat werken met mij ten koste zou gaan van de relatie met dit machtige bedrijf. Ik had onbedoeld van een machtig persoon ontstemt. Er was keihard met mij afgerekend en ik zat opeens vrijwel zonder werk.

Dat was een openbaring. Niet meteen natuurlijk. Ik heb me uitgebreid afgevraagd wat ik fout had gedaan en hoe dat nu verder moest, maar uiteindelijk ontvouwde zich dat op natuurlijke wijze. Ik kreeg geen werk meer van mijn grootste klanten, maar mijn netwerk van kleine zelfstandigen was onaangetast. Dit waren echte mensen die mij echt kenden. En zoals dat gaat onder ´collega´s´, kreeg ik af een toe een verzoekje om iets kleins te doen. Op die manier werd ik benaderd door een collega facilitator om een illustratie te leveren voor de omslag van haar Engelse boek over haar werkwijze.
Ik verzocht haar het manuscript toe te sturen en zag meteen dat het wel meer nodig had dan een aantrekkelijke omslag. Maar ze had maar een klein budget waarbinnen dat niet mogelijk was. Weer die vrijheidsbeperking door geld!

Maar deze keer had ik wel een enorm vermogen aan tijd. Dus ik besloot gewoon te doen wat ik graag deed. Ik zag wat er nodig was met het boekje en ik besloot mezelf (mezelf! niet haar) toe te staan om het gewoon zo mooi en duidelijk te maken als nodig was. Ik gebruikte haar budget om mijn dochter – die was net begonnen als grafisch ontwerper – de verzorging te laten doen van de lay-out en ik maakte alle illustraties die mij leuk, behulpzaam of grappig leken. Wat was dat leuk. Zonder enige remmingen in tijd en geld kon ik iets moois maken dat een ander zou helpen. Wat een rijkdom en plezier. En wat een onverwachte les: Door het geldstuk (haha) los te laten was ik opeens vrij. Die ervaring maakte me duidelijk dat mijn gevoel gewoon klopt. Geld en elkaar afrekenen zijn niet de gezonde economische elementen waar wij ze voor houden. Het is een subtiel dwangsysteem waarmee we ons een leven lang laten afpersen. Enkel omdat we in dit systeem geboren worden zien we niet dat het niet normaal is. Het is als geboren worden in een disfunctionele familie, enkel nu is de hele maatschappij doordrenkt met wantrouwen en schuld.

Ik ben mijn hele leven gevangen gehouden in de angst om niets waard te zijn. Een loser. Onwaardig, armoedig, gefaald en maatschappelijke uitgestoten. Die onveiligheid heb ik inmiddels teruggezien bij vrijwel elke persoon die me genoeg vertrouwde om dat te delen.

Sinds ik een basisinkomen heb (pensioen en aow) in een huurflatje voel ik me voor het eerst niet bedreigd. Voor het eerst was ik veilig. Dat duurt best een tijdje voordat dat inzakt in het lichaam.
Er zijn veel mensen die pensionering heerlijk vinden, maar ik lees ook dat behoorlijk veel mensen die plotselinge verandering in leefstijl niet trekken. Een behoorlijke percentage [bron] geeft rond de pensioengerechtigde leeftijd de geest. Ik vermoed dat dit door hetzelfde patroon wordt veroorzaakt dat ook tijdens vakanties opduikt: De plotselinge verandering is te veel voor het lichaam. Hartaanvallen en andere problemen doen zich dan ´opeens´ voor. Zelf heb ik het geluk dat ik al zelfstandig was en niet werd verplicht te stoppen met mijn bijdragen aan de samenleving. Ik heb ´the best of both worlds´, een basisinkomen en ik werk zoveel ik wil. En tegenwoordig enkel als ik echte waarde kan toevoegen. Geld speelt geen rol van betekenis meer. Mede daardoor ben ik gelukkiger dan ooit. Een zorgeloze basis werkt zo veel fijner.

Dit heeft ongeveer drie jaar geduurd en toen kwam vorige week het rapport dat het einde van onze beschaving aankondigt. Sindsdien voelt de grond onder mijn voeten weer even onveilig als voorheen. Dus dat is de volgende puzzel; Hoe kunnen we dit overleven?