Switching gears

Ik doe het op elk gegeven moment. Zo snel en vanzelf dat ik het niet door heb: Ik schakel…
Het gebeurt als ik de krant opensla en ´kies´ wat ik wil lezen. Als ik in de koffietent iets sneller loop om de laatste vrije plaats in te pikken. Als ik, na netjes te hebben afgerekend, kies om de bedelende junk bij de uitgang te negeren. Het zijn allemaal halfbewuste tactische keuzes om mijn leven aangenaam en hanteerbaar te houden in een steeds dreigende en chaotische wereld. Maar waartussen kies is precies? Wat zijn de achterliggende belangen en overwegingen die ik blijkbaar onbewust hanteer? Ik kan het labelen als intuïtief of op het gevoel, maar ook daaraan liggen afwegingen ten grondslag. In ieder geval neem ik waar dat ik voortduren en verrassend soepel schakel tussen een warme, open en pro-sociale houding en keihard egocentrisch gedrag. Het laatste verdring ik snel ten voordele van het prettiger sociale zelfbeeld. Maar deze ochtend bij de koffietent bleef het toch langer zeuren dan ik fijn vond. Het was ook maar op het nippertje dat ik ´opeens´ zat op de plaats waar de dame met de fiets ook wilde gaan zitten. Beiden hadden we door wat er gebeurde en beiden deden we alsof er niets aan de hand was…

Toen ik net de wanhopige man negeerde die om muntjes stond te bedelen buiten de supermarkt drong het tot me door dat ik binnen een seconde wisselde van wereld. In mijn favoriete wereld zijn mensen altijd vriendelijk en behulpzaam tegen elkaar, maar in een hardere realiteit beconcurreren we elkaar om de schaarse toegang tot een veilig, stabiel en welvarend bestaan. Dus wat is nu waar?
Beide lijken afhankelijk van de situatie waar te kunnen zijn. In mijn eigen huis heb ik mijn eigen vriendelijke wereldje. Maar zodra ik het nieuws zie weet ik dat mijn generatiegenoot Poetin in een wereld leeft vol dreiging en machtsstrijd, die hij koste wat kost moet winnen. We leven op dezelfde planeet. Enkel hoe wij die waarnemen en waarderen lijkt uit elkaar te lopen.

Mogelijk is Poetin thuis ook een heel lieve man en past hij daar andere criteria toe op zijn naasten. Het is me wel duidelijk dat wij mensen bliksemsnel uit een ander vaatje kunnen tappen als de situatie daar om vraagt. Dat is recentelijk ook nog wetenschappelijk bevestigd. [bron]
Dat we er verschillende waardesystemen op na houden was me al bekend sinds ik ergens in de jaren 90 met Spiral Dynamics in aanraking kwam. Maar dat versimpelde ik tot een eenvoudige beschavingstrap, waarbij ik – zoals vele anderen met mij – mezelf graag als hoogontwikkeld zag.

Wat is nog steeds niet grondig begrijp en doorvoel is hoe ik automatisch en onbewust tussen waardesystemen schakel, afhankelijk van wat de situatie vraagt. Alle voorbeelden aan het begin zijn daar bewijs van. Dat is een ontnuchterende en verontrustende waarneming en alweer een argument tegen onze hoogstnoodzakelijke illusie van de vrije wil. [Viktor? Lamme En Robert Sapolsky]
Het lijkt erop dat ik niet meester ben over hoe ik reageer in een bepaalde situatie. En ik weet niet of dat nou goed is of niet. En goed voor wat en wie dan? Mijzelf? Ons allen? En hoe verhouden die zich dan optimaal? Optimaal voor mij én voor het grotere geheel…?

Mijn huidige beeld is dat ik in mij een hiërarchie paraat heb van verschillende gedragsstrategieën waartussen ik ogenblikkelijk kan schakelen afhankelijk van wat de situatie vereist. Het instinctieve dringen om een vrije zitplaats te veroveren in de trein of op een terras. Het automatische uitsluiten van mensen die niet bij ´ons´ horen. De meedogenloze competitie om de mooiste, de slimste, de leukste of de sterkste te zijn. Het brave afgemeten volgen van de regels omdat het nu eenmaal zo moet. Het autonome doelgerichte ambitieuze navigeren naar succes. Allemaal verschillende strategieën die passen bij verschillende omstandigheden. En ik beheers ze allemaal in verschillende mate. Van bruut primitief tot intelligent subtiel. En ik zie nu dat ze eerder opgeroepen worden door de omstandigheden dan door mijn eigen bewuste keuze.

Dat vind ik een probleem als ik naar de toestand in de wereld kijk. Ik zou graag de wereld zien als een veilige plaats waar we in harmonie en vrede elkaar het leven aangenamer maken. Maar helaas lijkt het omgekeerde het geval. Het lijkt makkelijker om dingen kapot te maken dan ze op te bouwen. We weten ogenblikkelijk wat we verkeerd vinden en veel minder snel wat echt goed is.

Van Graves [Clare W. Graves] leerde ik al dat we met geavanceerde gedragspatronen meer invloed hebben op de wereld om ons heen dan met primitievere reacties. Er zit een bepaalde evolutionaire hiërarchie in de gedragsstrategieën die wij ons gedurende ons leven eigen maken. Onze reflexen zijn simpeler, sneller en krachtiger dan onze weloverwogen doordachte reacties. Dat maakt ze helaas niet per definitie beter. Ze zijn impulsgedreven en kortzichtiger. Ze houden geen rekening met de langere termijn die we wel kunnen meewegen als we er voldoende zorgvuldig over nadenken en navoelen. Het lijkt er dan in eerste instantie op dat onze hoger ontwikkelde bekwaamheden ook betere reacties mogelijk maken. Maar ik zie ook veel verstandige overwegingen die nog maar weinig voeling hebben met wat er werkelijk gebeurt…

Volgens mijn vriend Sven is een gezond reactievermogen niet zozeer afhankelijk van welke gedragsstrategie wordt opgeroepen, als wel van de mate van heelheid waarin ik mij onafhankelijk van de omstandigheden bevind. Neurologen denken dat het in de breinbedrading zit.
Ik merk dat alle standpunten waarde hebben en ik zoek naar een meta perspectief dat mij/ons in staat stelt om uit de beperkingen te stijgen die ons gevangen houden in destructieve patronen zoals oorlog en geweld.

Het lijkt er op dat Poetin alleen gestopt kan worden met een tegenmacht die overtuigend groter is dan de zijne. Want dat lijkt zijn eigen logica te zijn. De rest van de wereld probeert het nog met minder gewelddadige tactieken. Ofwel maak contact binnen het referentiekader van de ander.
Met inachtneming van de behoeften die het gedrag aan beide zijden motiveert…

Kun je hier bewust mee omgaan? Hoe stel je alle betrokkenen in staat om hun referentiekader zodanig te verruimen dat er meer en betere oplossingen in beeld komen?
Is daar een techniek voor?