Heel de mens, heel het systeem

Dit artikel is een reactie op een blogpost van Alfons Seelen waarin hij het begrip ´systeemmens´ introduceert en deze afzet tegen de out of the box opererende hoogbegaafden. Ik kwam bij dat artikel via het platform HBzoektHB waar ik sinds kort lid van ben. Het is een goed geschreven en uiteindelijk genuanceerd stuk, waar ik toch enkele andere perspectieven aan wil toevoegen.

Systeemmensen zijn volgens Alfons mensen die het systeem, de wereld om hen heen, als vaststaand en normaal beschouwen en -al dan niet bewust- toegewijd zijn aan het loyaal in stand houden van dat waardensysteem. Voor hoogbegaafden is die kritiekloze houding vaak even onbegrijpelijk als dat hun out-of-the-box benadering is voor de meer traditioneel ingestelde medemens.

De frustratie die aanleiding is voor het artikel is voelbaar in de eerste zin: Systeemmensen faciliteren leed. En ze kiezen die rol ook nog eens zelf! Dat lijkt me iets te simpel gesteld. Ik neem in het algemeen aan dat vrije wil slechts een behulpzaam mentaal egoconcept is en eigenlijk niet kàn bestaan in dit causale universum. Robert Sapolsky en Victor Lamme leggen dat uitgebreid uit. Karma is a bitch.

Voor zowel mensen met een eenvoudig wereldbeeld als voor hoogbegaafden met een oog voor de oneindige complexiteit van het bestaan is structuur zinvol. Het brengt het zekerheid en voorspelbaarheid binnen zeer duidelijke kaders en grenzen. Simpele mensen ervaren dit als absoluut en buiten twijfel, hoogbegaafden zien het eerder als relatief, contextueel (ir-)relevant en vaak onnodig beperkend. Het vermogen van hoogbegaafden om mogelijkheden te zien buiten de bestaande situatie is lastig voor al die anderen die dat niet zien, maar het wel als ontregelend ervaren. En dat is vervelend voor beide partijen. Hoogbegaafden lijken in principe het best uitgerust om deze kloof te slechten. Helaas zie ik nog veel dat zij, gevoelig als ze zijn, vastlopen in hun gekwetstheid. Ik heb zelf ook uitgebreid geleden onder mijn door mij onbegrepen gebrek aan begrip. Maar we komen niet verder als we elkaar onze beperkingen verwijten. Polarisatie en ´othering´ wordt ook het best vermeden, zeker door ons soort mensen haha.

Het beeld van een systeem dat zich als een organisme dat zich tegen aantasting verzet, is mooi gevonden en het is ook waar voor mij. Sinds Clare Graves ontdekte dat groepen mensen dezelfde ontwikkelings- en gedragspatronen vertonen als individuen, zie ik dat ook bij formele instituten. Die zijn geschapen op basis van menselijke inzichten. En die creaties zijn afhankelijk van het heersende wereldbeeld van hun scheppers. Een middeleeuws kasteel is gebouwd vanuit het egocentrische en exploiterende gedachtegoed van de heersers destijds en een kantoor is de belichaming van de absolutistische ordening van de hedendaagse bureaucratie. In dergelijke autoritaire systemen worden andersdenkenden uitgesloten of erger. Hiërarchie is daar – inderdaad per definitie -een fundamentelere eigenschap dan creativiteit, speelsheid of probleemoplossend vermogen.

Het ontwikkelingsdenken van Clare Graves volgend zie ik – in tegenstelling tot vroeger – de systemen niet als ´het probleem´. (Hoewel ik er nooit goed in of bij paste. )
Onze samenleving als systeem is de huidige resultante van onze gezamenlijke geschiedenis. En omdat systemen zich net als organismen ten koste van alles in stand proberen te houden, is het een uitdaging om onze samenleving als systeem zowel te helen, als te transformeren.
Dat laatste gebeurt enkel in reactie op existentiële problemen. Dreigingen die binnen de huidige systematiek fataal zijn. Dan is het letterlijk ´Change or die´.
Die dreigingen zijn er al en nemen exponentieel toe, terwijl de maatschappij nog collectief in de ontkenningsfase zit. Roepen hoe erg, fout en gevaarlijk het is, is zinvol maar het roept nu vooral weerstand en irrittie op. Het gezond maken van het systeem, het helen van de diepgaande trauma´s, dat is werk dat nu al kan en dient te gebeuren. En ja, daar ligt een rol voor hoogbegaafden.

Het belangrijkste wat er mijns inziens geheeld moet worden, is de diepgaande fragmentatie en vervreemding die al duizenden jaren onze cultuur bepaalt. Hoe ver ik ook terugkijk in onze geschiedenis, ik zie vooral dwang, moord, doodslag, diefstal en verraad. Onze huidige maatschappij dwingt ons vanaf de geboorte om iets te zijn of te worden dat we van nature niet zijn. Beschaving en opvoeding noemen wij dat. Zelf heb ik me ervaren als een plantje dat bij elke groeischeut werd terug gesnoeid om maar passend te blijven in de vastgestelde hokjes.

Zoals een vis onwetend is van het water, zoals wij nauwelijks besef hebben van de lucht die we ademen, zo nam ik als vanzelfsprekend aan dat onze orde rechtvaardig en juist was. En naar men graag benadrukte, het beste op de wereld. Een ware democratie, met de politie als je beste vriend, rechters die recht spreken en bestuurders die het gezamenlijke belang dienen. Dat bleek in de werkelijkheid niet iets te zijn waarop ik kan rekenen. En pas toen ik in 2021- totaal onverwacht-een artikel las over een fotograaf zag ik wat ik eerst niet zag.

Deze Sebastião Salgados ervoer tot zijn verbijstering en ontroering dat het concept ´dwang´ onbekend is bij de oorspronkelijke bewoners van het Amazonegebied dat hij bezocht. En dwang lijkt me nu de grote makke te zijn van onze samenleving. Vrijwel iedereen hier gelooft dat dwang een onvermijdelijke eigenschap is van onze beschaving. Kinderen moeten doen wat hun ouders en leraren zeggen, werknemers moeten hun meerdere gehoorzamen en iedereen moet, moet, moet.

Die collectieve weeffout is het gevolg van ons gewelddadig verleden en dat trauma is zo geïnstitutionaliseerd dat niemand het nog ziet als abnormaal. Ik hoop dat hoogbegaafden die fout wel kunnen (h)erkennen en er samen aan kunnen werken. Want daar moet de heling beginnen. Zoals mijn moeder zei: ´Verbeter de wereld en begin bij je zelf´.