Vandaag ben ik begonnen in het boek ‘Je hebt het niet van mij, maar…‘ . Een antropologisch verslag van een maandje rondkijken in het Haagse politieke wereldje in 2009. Het laat zien dat de regelgeving in Nederland (of wat daar van over is) tot stand komt middels een ondoorzichtig kluwen van verstrengelde belangen. Het algemeen belang zit daar helaas niet bij.

De beschreven patronen lijken mij niet exclusief voor de politieke wereld, maar meen ik overal terug te zien als een impliciete laag in elke sociale dynamiek. Het zijn de onbeschreven instincten en impulsen die wij allen bezitten, maar liever niet openlijk tonen, omdat dat ten koste zou kunnen gaan van onze positie in de betreffende sociale groep.

De eenvoudigste voorstelling van een sociale interactie bestaat uit twee personen. De één wil iets van of voor de ander. Wat doet er niet toe. Of het nu triviaal is of belangrijk, er spelen altijd twee tegengestelde belangen mee. Enerzijds wil een ieder gewoon zijn/haar zin hebben, voordeel behalen of een behoefte vervuld zien. Anderzijds mag dat niet teveel ten koste gaan van de relatie, want dat schaadt een ander belang/ behoefte: Die om geaccepteerd te worden, om erbij te horen, om aardig gevonden te worden en in de toekomst samen verder te kunnen. Het is dus een afweging tussen egoïsme en sociaal belang. Deze belangenafweging speelt altijd mee. Bij elke sociale interactie. Bewust of onbewust.

Maar wanneer ‘erbij horen’ niet meeweegt, omdat de ander niet tot de eigen kring behoort, dan is de afweging totaal anders. Dan wordt het egoïsme niet afgeremd door onze tribale instincten. Dan zijn de meest brute vormen van exploitatie mogelijk. Dit verklaart allerlei vormen van wat we graag ‘onmenselijkheid’ noemen. Maar ook wat we kennen als de ‘motor’ van onze economie: Concurrentie en winstmaximalisatie.

Het begint me op te vallen, hoe bliksemsnel we weten of we iets aangenaam vinden of verwerpelijk. Waar komt deze superpower vandaan? Het is overduidelijk niet het resultaat van een doordachte bewuste overweging, daarvoor is het te snel. Het moet òf een emotionele respons zijn òf – gezien de abruptheid – veelal een instinctieve reflex. Ik vermoed nu dat het laatste het meest waarschijnlijke of tenminste het meest voorkomende is. We hebben een natuurlijk wantrouwen tegen het onbekende en een even instinctieve voorkeur voor wat ons bekend of nabij is. En dat lijkt te gelden voor alledaagse zaken als je eten en voor grotere keuzes. Oekraïense vluchtelingen lijken meer op ons dan Afghanen of Somaliërs. Met alle mensonterende gevolgen van dien.

Dit ingroup-outgroup instinct maakt ons onbaatzuchtig en liefdevol naar wat we als eigen beschouwen en onvoorstelbaar gevoelloos tegen de rest. Zo slapen we er niet minder om terwijl er oorlog en misbruik en geweld en martelingen plaatsvinden achter onze horizon.

Dat lijkt minder te mken hebben met vrije keuze en alles met de aard van het beestje. Nu we zoveel kunnen en weten, moet er toch ook een manier zijn om verstandig – zelfs wijs – om te gaan met onze primitieve instincten. Maar het lukt me al niet om op tijd naar bed te gaan. En als ik dat al doe lig ik soms wakker van dit soort enge puzzels.

Heb jij een idee?

Werkt niet, zou je zeggen. Logisch, maar ondertussen doen we het voortdurend. Onze flexibele geest verandert voortdurend van perspectief zonder dat we dat bewust waarnemen. Dat is een kwaliteit van ons patroonherkennend brein. Het zoomt in en uit en scant het actuele aandachtspunt voor houvast.
Maar dat blijkt ook zwakheden op te leveren, die te vaak onopgemerkt blijven. En in begin te vermoeden dat we onszelf daarmee flink in de problemen kunnen brengen.Dit is een poging om wat licht te schijnen op deze blinde vlek.

Zoals elk organisme zijn we lui. Ofwel economisch: We willen een optimaal resultaat voor minimale inspanningen. En omdat we ons hebben gespecialiseerd in het naar de hand zetten van onze omgeving, hebben we die zo ingericht als het ons uitkomt. En wel op basis van ons vaststaand wereldbeeld. Vrijwel alles is daarin vastgesteld en georganiseerd met als doel dat de economie optimaal functioneert. En de mensheid voor wie dat bedoeld lijkt te zijn is daaraan onderworpen.

Een recent voorbeeld uit mijn directe omgeving: De gemeentelijke overheid beslist van hogerhand dat er een nieuwe school wordt gebouwd. Dat project wordt ondergebracht bij een technisch projectmanager. Deze maakt afwegingen binnen het kader van dat ene project. De optimalisaties die daar logisch zijn, blijken bedenkelijk als je het ruimer bekijkt en meeweegt wat er in de zelfde periode op dezelfde plek moet gebeuren. De gemeenteraad die het proces moet controleren is (net zoals de wethouders die politiek verantwoordelijk zijn) overbelast en eenzijdig en te gedetailleerd geïnformeerd. Daardoor wordt alles wat het project betreft door hen op het bordje van de projectmanager teruggelegd. Die heeft maar één succescriterium: Het project afkrijgen binnen de gestelde geld- en tijdskaders. Als gevolg daarvan is voortschrijden inzicht onmogelijk geworden.

Vandaag meldt de krant dat Jan Modaal, onze model gemiddelde Nederlander, 99% van de huizen in zijn land nooit zal kunnen kopen. Onbetaalbaar met zijn modale inkomen. Dat komt door de combinatie van marktdenken en de ontdekking van investeerders dat vastgoed de meest zekere extractiebron is. Een dergelijk passief inkomen is even stabiel als verachtelijk. Mensen willen koste wat kost voorkomen dat ze hun huis kwijtraken. En dus werken ze zich desnoods een extra slag in het rond om de huur op te brengen voor de passief profiterende eigenaar. Dat voelt niet goed en lijkt mij het onweerlegbare bewijs dat de welvaartsverdeling in Nederland faalt.

Het achterhaalde beeld van onze samenleving is dat ondernemers spontaan de nodige economische bedrijvigheid organiseren en daarmee de noodzakelijke behoeften van de consumenten bevredigen. Daarnaast nemen zij werknemers in dienst, die zo meeprofiteren van de waarde die gezamenlijk wordt gecreëerd. Tenslotte is er nog een overheid die de noodzakelijke openbare regelingen voor haar rekening neemt. Daartoe heft zij de nodige belasting.
Afhankelijk van de individuele voorkeur en traditie kan men een preferentie hebben om zaken gezamenlijk te regelen of ieder voor zich. Ofwel meer of minder conservatief/rechts zijn of conservatief/links.

Dit model blijkt in de praktijk te verworden tot een olicharchie. Een heel klein deel wordt steeds rijker, de rest wordt armer en machtelozer. Werkgelegenheid, het hebben van een vaste baan, leek dé manier te zijn om de welvaart te verdelen. Maar sinds met bezit en geld makkelijker rijkdom vergaard kan worden functioneert dat niet meer.

Als we er uit gaan dat Nederland primair bedoeld is om alle Nederlanders een gelukkig en zinvol bestaan mogelijk te maken, dan moeten we concluderen dat we een nieuwe theorie nodig hebben, die verklaart hoe we dat kunnen doen.

Where do I begin? Sinds maart heb ik aanwijzingen dat ik mezelf als HB mag beschouwen. Zo begaafd dat ik me blijk thuis te voelen bij de ongeveer 2% slimste mensen. Mijn bezoekjes aan avonden voor hoogbegaafden bevestigen dat. Formele bevestiging heb ik nog niet opgezocht vanwege afkeer voor de maat genomen worden, voor arrogantie, of voor falen, of voor het impostersyndroom. Stel dat ze me weer wegsturen, net nu ik het zo leuk vind bij hen.

De nieuwe labeling HB geeft me wel een totaal nieuwe ervaring van de positie die ik inneem tussen mijn medemensen. Mijn gevoel van niet echt begrepen te worden, ligt nu mogelijk niet aan mijn gebrek, maar aan mijn gaven. Ik heb me te lang pijnlijk ongezien en onbegrepen gevoeld. En ik ben me ernaar gaan gedragen. Het gebrek aan weerklank voor mijn grootsere ideeën hoeft opeens niet meer te betekenen dat ze raar zijn, maar mogelijk dat anderen ze (nog) niet kunnen bevatten.

Dat komt meteen met aan aantal lastige effecten. De claim dat je een krachtiger werkend brein hebt dan je gemiddelde medemens, roept acuut weerstand op. Eerst bij mezelf (wie denk ik wel dat ik ben?) en – zodra ik het opper – bij mijn omgeving (wie denk je wel dat je bent?). Daar wordt de situatie niet echt beter van, terwijl het eigenlijk wel goed nieuws is.

Een ander effect betreft mijn verwachtingen. Ik wist wel dat een goed stel hersenen had, maar nam altijd aan dat er talloze geleerden, academici en genieën rondlopen, die nog heel veel slimmer, intelligenter, wijzer en vooral handiger waren in het begrijpen en oplossen van de uitdagingen waar wij als mensheid voor staan. (op 1: overleven als mensheid)

Sinds de uitvinding van het internet blijkt vrijwel alle nodige kennis en kunde al beschikbaar te zijn. Dus ik vertrouwde er op dat ´men´ wel met oplossingen zou komen. Maar als ik echt bij de slimste subgroep hoor, kom ik niet meer weg met deze aanname. Dan begrijpt zo´n 98% van de mensheid er nog minder van dan ik! Dat is een bijzonder enge gedachte. En een beroep op mijzelf dat ik al het mogelijke moet bijdragen om het gezonde verstand te laten zegenvieren.

Ik moet daarom ook serieuzer gaan kijken naar de ideeën en inzichten die ik zelf heb ontwikkeld met alles wat ik las, leerde en heb meegemaakt. Ik heb vele malen mijn wereldbeeld moeten recreëren, als er weer iets nieuws was dat niet in mijn bestaande begrip van het leven paste. Na veel (denk-)werk verkreeg ik zo elke keer een net wat steviger paradigma, inclusief het besef dat zelfs de allerbeste representatie van de werkelijkheid een armzalige karikatuur is. Ik heb op dit moment een werkhypothese die me goed bevalt en helpt, maar ik lever hem graag meteen in voor een betere.

Maar misschien is nu de kans daar op kleiner dan ik aannam. En is het misschien zinvol om mijn visie wat duidelijker te gaan uitdragen in de hoop dat anderen er hun voordeel mee kunnen doen. Dat is een wending in mijn waardering van het bestaan en mijn mogelijkheden daarin, die ontregelend is voor vrijwel alles in mijn leven. En het betekent dat ik me zelf nog meer moet laten kennen. Inclusief alles wat ik denk, voel en begrijp. Als het zo is, dat ik meer te vertellen heb, moet ik een open boek zijn. Met plaatjes graag.

Mijn stukken gaan steeds minder over mijn werk en steeds meer wat ik al doende leer over het leven. En de recentste ontdekkingen gaan vooral over die dingen die zo vanzelf gaan dat we ze niet waarnemen. Zoals de lucht om ons heen. Schijnbaar vanzelfsprekend en geen seconde aandacht waard. Terwijl het onze allereerste en meest fundamentele levensbehoefte is! Ik ontdek de laatste tijd allerlei subtiele patronen die wij even gedachteloos uitvoeren als wij doorgaans ademen.

Afgelopen maand ben ik voorzitter geworden van de kleine buurtvereniging hier. En in die nieuwe functie word ik meteen betrokken bij het actiecomité dat strijdt tegen een gemeentelijk plan dat hen niet zint. Zodoende wordt ik geconfronteerd met een heel scala aan menselijk gedrag. Wat me meteen opviel was de onmiddellijke onmiddellijke kadering van de situatie als een conflict. Ze zijn tegen het plan en de gemeente is de tegenstander. Dit is zo vanzelfsprekend dat het niemand opvalt. Er is geen bewuste afweging van enig alternatief. Het lijkt een vaststaand gegeven.

Dit soort onbewuste patronen lijken mij onderbelicht. In mijn huidige interacties heb ik alle gelegenheid dit te observeren en te bestuderen. Daarnaast is het mijn intentie om ondertussen een goed medemens te zijn. Om meteen alles te toe te passen en te oefenen van de inzichten die ik opdoe. Het wordt maar niet saai zo.

Wat mij verbaasde van zelfs de intelligentste gesprekspartners, is het gebruik van oneigenlijke gelegenheidsargumenten. Enkel als verdediging van het eigen gelijk, niet als waarheidsvinding. Een subtielere variant is het negeren van wat de tegenstander aanbrengt. Gehoord worden is essentieel in elke uitwisseling. Niet luisteren of niet reageren is een veel gebruikte instinctieve tactiek om het eigen standpunt te kunnen blijven.

Het is interessant dat dit allemaal vrij vanzelf en onbewust gebeurt. Het zijn allemaal verdedigingstactieken die onbewust worden aangeroepen omdat de uitwisseling een strijd is. En verliezen wil niemand. Wat volgens mij – als het even kan – beter is, is te zorgen dat je geen tegenstander wordt, maar medestander. Dat kan door de verschillen te erkennen en te respecteren, maar daarna de aandacht energie en creativiteit te richten op wat wél samen kan.
Want dat is het groeipunt voor vertrouwen en verdere samenwerking. Veel fijner en op de lange termijn veel rendabeler.

Dit artikel is een reactie op een blogpost van Alfons Seelen waarin hij het begrip ´systeemmens´ introduceert en deze afzet tegen de out of the box opererende hoogbegaafden. Ik kwam bij dat artikel via het platform HBzoektHB waar ik sinds kort lid van ben. Het is een goed geschreven en uiteindelijk genuanceerd stuk, waar ik toch enkele andere perspectieven aan wil toevoegen.

Systeemmensen zijn volgens Alfons mensen die het systeem, de wereld om hen heen, als vaststaand en normaal beschouwen en -al dan niet bewust- toegewijd zijn aan het loyaal in stand houden van dat waardensysteem. Voor hoogbegaafden is die kritiekloze houding vaak even onbegrijpelijk als dat hun out-of-the-box benadering is voor de meer traditioneel ingestelde medemens.

De frustratie die aanleiding is voor het artikel is voelbaar in de eerste zin: Systeemmensen faciliteren leed. En ze kiezen die rol ook nog eens zelf! Dat lijkt me iets te simpel gesteld. Ik neem in het algemeen aan dat vrije wil slechts een behulpzaam mentaal egoconcept is en eigenlijk niet kàn bestaan in dit causale universum. Robert Sapolsky en Victor Lamme leggen dat uitgebreid uit. Karma is a bitch.

Voor zowel mensen met een eenvoudig wereldbeeld als voor hoogbegaafden met een oog voor de oneindige complexiteit van het bestaan is structuur zinvol. Het brengt het zekerheid en voorspelbaarheid binnen zeer duidelijke kaders en grenzen. Simpele mensen ervaren dit als absoluut en buiten twijfel, hoogbegaafden zien het eerder als relatief, contextueel (ir-)relevant en vaak onnodig beperkend. Het vermogen van hoogbegaafden om mogelijkheden te zien buiten de bestaande situatie is lastig voor al die anderen die dat niet zien, maar het wel als ontregelend ervaren. En dat is vervelend voor beide partijen. Hoogbegaafden lijken in principe het best uitgerust om deze kloof te slechten. Helaas zie ik nog veel dat zij, gevoelig als ze zijn, vastlopen in hun gekwetstheid. Ik heb zelf ook uitgebreid geleden onder mijn door mij onbegrepen gebrek aan begrip. Maar we komen niet verder als we elkaar onze beperkingen verwijten. Polarisatie en ´othering´ wordt ook het best vermeden, zeker door ons soort mensen haha.

Het beeld van een systeem dat zich als een organisme dat zich tegen aantasting verzet, is mooi gevonden en het is ook waar voor mij. Sinds Clare Graves ontdekte dat groepen mensen dezelfde ontwikkelings- en gedragspatronen vertonen als individuen, zie ik dat ook bij formele instituten. Die zijn geschapen op basis van menselijke inzichten. En die creaties zijn afhankelijk van het heersende wereldbeeld van hun scheppers. Een middeleeuws kasteel is gebouwd vanuit het egocentrische en exploiterende gedachtegoed van de heersers destijds en een kantoor is de belichaming van de absolutistische ordening van de hedendaagse bureaucratie. In dergelijke autoritaire systemen worden andersdenkenden uitgesloten of erger. Hiërarchie is daar – inderdaad per definitie -een fundamentelere eigenschap dan creativiteit, speelsheid of probleemoplossend vermogen.

Het ontwikkelingsdenken van Clare Graves volgend zie ik – in tegenstelling tot vroeger – de systemen niet als ´het probleem´. (Hoewel ik er nooit goed in of bij paste. )
Onze samenleving als systeem is de huidige resultante van onze gezamenlijke geschiedenis. En omdat systemen zich net als organismen ten koste van alles in stand proberen te houden, is het een uitdaging om onze samenleving als systeem zowel te helen, als te transformeren.
Dat laatste gebeurt enkel in reactie op existentiële problemen. Dreigingen die binnen de huidige systematiek fataal zijn. Dan is het letterlijk ´Change or die´.
Die dreigingen zijn er al en nemen exponentieel toe, terwijl de maatschappij nog collectief in de ontkenningsfase zit. Roepen hoe erg, fout en gevaarlijk het is, is zinvol maar het roept nu vooral weerstand en irrittie op. Het gezond maken van het systeem, het helen van de diepgaande trauma´s, dat is werk dat nu al kan en dient te gebeuren. En ja, daar ligt een rol voor hoogbegaafden.

Het belangrijkste wat er mijns inziens geheeld moet worden, is de diepgaande fragmentatie en vervreemding die al duizenden jaren onze cultuur bepaalt. Hoe ver ik ook terugkijk in onze geschiedenis, ik zie vooral dwang, moord, doodslag, diefstal en verraad. Onze huidige maatschappij dwingt ons vanaf de geboorte om iets te zijn of te worden dat we van nature niet zijn. Beschaving en opvoeding noemen wij dat. Zelf heb ik me ervaren als een plantje dat bij elke groeischeut werd terug gesnoeid om maar passend te blijven in de vastgestelde hokjes.

Zoals een vis onwetend is van het water, zoals wij nauwelijks besef hebben van de lucht die we ademen, zo nam ik als vanzelfsprekend aan dat onze orde rechtvaardig en juist was. En naar men graag benadrukte, het beste op de wereld. Een ware democratie, met de politie als je beste vriend, rechters die recht spreken en bestuurders die het gezamenlijke belang dienen. Dat bleek in de werkelijkheid niet iets te zijn waarop ik kan rekenen. En pas toen ik in 2021- totaal onverwacht-een artikel las over een fotograaf zag ik wat ik eerst niet zag.

Deze Sebastião Salgados ervoer tot zijn verbijstering en ontroering dat het concept ´dwang´ onbekend is bij de oorspronkelijke bewoners van het Amazonegebied dat hij bezocht. En dwang lijkt me nu de grote makke te zijn van onze samenleving. Vrijwel iedereen hier gelooft dat dwang een onvermijdelijke eigenschap is van onze beschaving. Kinderen moeten doen wat hun ouders en leraren zeggen, werknemers moeten hun meerdere gehoorzamen en iedereen moet, moet, moet.

Die collectieve weeffout is het gevolg van ons gewelddadig verleden en dat trauma is zo geïnstitutionaliseerd dat niemand het nog ziet als abnormaal. Ik hoop dat hoogbegaafden die fout wel kunnen (h)erkennen en er samen aan kunnen werken. Want daar moet de heling beginnen. Zoals mijn moeder zei: ´Verbeter de wereld en begin bij je zelf´.